Literaire Mime

Toneelgroep Maastricht geeft ruimte aan nieuwe Nederlandse teksten door schrijvers als Ilja Leonard Pfeijffer en Jibbe Willems aan zich te gaan verbinden per 2017. De succesvolle dansvoorstelling Macbeth van de Toneelmakerij is alweer het tweede deel van een Shakespeareserie na de eerdere dansvoorstelling Storm. Uit deze berichten klinkt een nieuwe belangstelling onder theatermakers voor het inzetten van bestaande of nieuwe teksten. Is dit ook te zien op de zeventiende editie van Festival Cement? Het festival dat in Den Bosch het werk van een generatie jonge makers laat zien. In gesprek met drie jonge makers over Bernhard, Goethe en gloednieuwe woorden van Sara van Gennip.

Afgelopen dinsdag startte Festival Cement met een uiteenlopend programma van theater, dans, performance, installatie en andere mengvormen die zo karakteristiek zijn voor een  theaterfestival. Opvallend is dat er binnen deze veelheid aan genres maar weinig makers te vinden is dat zich met tekst heeft bezig gehouden. Maar er zijn er wel enkele te vinden zoals regisseurs Bram Jansen, Annechien de Vocht en Sanne Nouws. Met welke teksten houden zij zich bezig en wat leverde het werken met tekst hen op?

“Eigenlijk is het dans, maar omdat de personages geen benen hebben, zijn ze maar gaan praten”

Maker Sanne Nouws vertaalde eigenhandig de oorspronkelijk in het Duits geschreven tekst Een feest voor Boris van schrijver Thomas Bernhard die gaat over een vrouw die het moet stellen zonder benen. Nouws : “Ik ken het stuk al een jaar of vijf. Toen ik het voor het eerst las, sprak het me meteen aan. Aan de ene kant vanwege dat beenloze aspect, dat is iets spannends om vorm te geven. Aan de andere kant omdat er eigenlijk maar één iemand is die de hele tijd praat, terwijl er drie personages zijn. Daarnaast vind ik de schrijfwijze van Bernhard muzikaal en grappig. Ik houd zelf ook heel erg van woordgrappen. Dat onvermogen van zijn personages met taal. Hoe we ons proberen uit te drukken en daar in falen, daar herken ik me in. Maar een groot verschil tussen Bernhard en mij is dat hij een zwartdenker en pessimist is – ik ben zelf toch eerder een optimist. Maar dat leek me dan ook weer een heel interessant huwelijk.”

Regisseur Annechien de Vocht werkte daarentegen niet met een bestaande, maar met een nieuw geschreven tekst: Godenzoon, van schrijfster Sara van Gennip. “Het is echt Sara’s tekst, niet een thematiek die door mij verzonnen is. Maar dat genereert ook een fijne ruimte voor mij als regisseur. Het kan heel lekker zijn als je bepaalde dingen in de tekst niet vindt werken en je dan gedwongen wordt om creatieve oplossingen te verzinnen.” Godenzoon speelt zich af in de ambtelijke keuken van een president en zijn vrouw, die daar gedurende de nacht een gesprek voeren. In het land is een gijzeling gaande en ze hebben één nacht de tijd om te besluiten of zij in willen gaan op de aan hun gestelde eisen. “Het is in zekere zin een politiek stuk, maar waar het vooral over gaat, is een strijd tussen twee mensen die voor een onmogelijk dilemma komen te staan, het gaat over geliefden: een man en een vrouw die met een groot verlies te dealen hebben. Wat blijft er over van hun samenzijn?”

Daarnaast is er op Festival Cement ook de dansvoorstelling Alleen de grootste nabijheid te zien. Regisseur Bram Jansen laat weten dat de keuze voor de roman Die Wahlverwandtschaften van Johann Wolfgang von Goethe naar voren kwam door de context van dit project. Een project met als doel een dansvoorstelling waaraan jongeren tussen de veertien en eenentwintig deelnemen. Jansen: “Het leek mij een spannend idee om de jonge spelers met zulke zware kost te confronteren. Uiteindelijk was het heel moeilijk, want sommige jongeren konden nog niet één bladzijde uitlezen, maar er was ook iemand die met een betere analyse van Goethe kwam dan ik zelf. Dit verschil tussen de jongeren was ook weer inzetbaar in de voorstelling.” Want de nadruk bij het maken van deze dansvoorstelling ligt niet op het uitbeelden van het verhaal uit de roman – die gaat over de overgang van jeugd naar volwassenheid – maar juist op de interpretatie van de jongeren hiervan. “We volgen tijdens de voorstelling hun proces om van een roman tot een voorstelling te komen. Hoe gaan deze jongeren zo’n werk van Goethe te lijf? En hoe kunnen we dat invoelbaar maken?” Jansen ziet een overkoepelend thema van de roman en de voorstelling, die gaat over tegenstellingen: “Dans versus tekst, denken versus voelen, natuur versus cultuur, zowel in het tijdsbeeld waarin de roman geschreven is als in de thematiek zelf, als in de vorm van de voorstelling. In al deze lagen zit die thematiek van tegenstellingen gevangen.”

Theater, dans en literaire mime

Voor Nouws die de tekst Een feest voor Boris zelf vertaalde, levert het werken met deze tekst niet vanzelfsprekend een dans- of teksttheatervoorstelling op: “Ik moest echt ruimte maken voor de stilte. Dus het is nog wel Bernhards tekst, maar wel flink uitgekamd, omdat ik me realiseerde dat ik eigenlijk een mime voorstelling wil maken met taal. Literaire mime dus.” En daarvoor is een houding die teveel vasthoudt aan de tekst niet goed: “ik ben wat brutaler geworden in mijn omgang met tekst. Op de regieopleiding voelde ik de belemmering dat je een repertoiretekst goed en vooral ook niet goed kunt behandelen, maar dat gevoel is niet per sé vruchtbaar in combinatie met een eigenzinnige regie.” Zonder daarbij afbreuk te doen aan de thema’s die Bernhard met de tekst wil behandelen: “in zijn stukken zit een soort nihilisme, het onvermogen tot uitdrukken. Er zijn dan ook personages die wel heel belangrijk zijn die helemaal geen tekst hebben. In deze specifieke tekst gaat het over beenloze personages, dus ik heb met de dramaturg bedacht dat ik eigenlijk een dansvoorstelling maak. Maar omdat de personages beenloos zijn ze maar gaan praten.”

“Het is inspirerend om vrijer met repertoire om te gaan, maar je wel te verrijken door tekst die iemand anders al zo goed heeft opgeschreven.”

Werken met tekst: nieuwe en oude ideeën

Het gebruik van literaire teksten kan volgens Jansen aantrekkelijk zijn voor een publiek: “Het universum van Goethe is de sleutel voor sommige mensen om naar dans te kijken, laat Jansen weten, maar dansliefhebbers zeggen soms wel: de tekst neemt het een beetje over. Ik merk dat ik vaak iets anders terugkrijg van iemand met een dansbril op dan van iemand met een theaterbril op.” De Vocht merkt op over haar generatiegenoten: “Het is best wel opvallend dat er zo weinig tekststukken zijn alsof dat een beetje ouderwets is of uit de gratie bij de jonge makers. Ik denk dat die liever zelf iets maken, wat op een andere manier tot stand komt.” Ook Nouws merkt iets soortgelijks op: “Ik denk dat er wel een ouderwets of achterhaald idee bestaat over óf je maakt repertoire voor de grote zaal, denk schouwburg en pluche, óf je maakt nieuwe stukken, en dan denk je aan vervreemding en de vlakke vloer. En dan lijkt het mij heel leuk om met die literaire mime als nieuw genre die tweedeling te doorbreken. Het is voor mij heel inspirerend om vrijer met repertoire om te gaan, maar je wel te verrijken door tekst die iemand anders al zo goed heeft opgeschreven.”

---

Wat is Repertoire?

Repertoire is een levende verzameling van bekende toneelstukken die met enige regelmaat opnieuw worden opgevoerd en waarvan de naam van de schrijver (denk aan Shakespeare) ook een belletje doet rinkelen buiten het theater. Minder strikt gaat het om teksten voor toneel die vaak worden opgevoerd. Je zou ook kunnen zeggen dat alle cultuurteksten, uit bijvoorbeeld literatuur en film, ook als repertoire te beschouwen zijn.

---

Dans
Alleen de grootste Nabijheid
Bram Jansen & Ryan Djojokarso
Tekst:  Die Wahlverwandtschaften – Johan Wolfgang von Goethe
Zaterdag 26 maart 20:30 uur

Theater
Een feest voor Boris
Vertaling en regie: Sanne Nouws
Tekst: Thomas Bernhard
Zaterdag 26 maart 22:00 uur

Theater
Godenzoon
Regie: Annechien de Vocht regie
Tekst: Sara van Gennip
Donderdag 24 maart 20:30 uur