Uitbenen en herhalen: de taal van Thomas Bernhard

Vlak voordat Festival Cement begon, belde ik namens de Festivalkrant met theaterregisseur Sanne Nouws. Zij komt naar het festival met Een feest voor Boris, een stuk van de Oostenrijker Thomas Bernhard, dat nu voor het eerst, door Sanne, werd vertaald naar het Nederlands. Bernhards werk kent een specifieke thematiek, die van de mens die in gebreke blijft. In dit stuk krijgt dat thema vorm in personages met een letterlijk gebrek: mensen zonder benen. Ik wilde graag weten waar Sanne Nouws bij het vertalen van de tekst tegenaan is gelopen.

Wendy Lubberding: Sanne, wat is dat voor een taal, die taal van Thomas Bernhard? Wat kom je tegen als je zijn werk wilt vertalen?

Sanne Nouws: ‘Voor mij is die taal van Bernhard enorm muzikaal. Deze tekst leest soms als een gedicht, er zit veel herhaling in bijvoorbeeld, en hij heeft een bepaald ritme. Hij rijmt soms ook, of bijna. In die zin heeft het ook wel iets van rap; je kunt het zo horen in je hoofd alsof het door iemand wordt gerapt. Maar daarnaast zijn er ook twee rollen die niet spreken. Het is voor mij alsof in dit stuk de tekst eigenlijk een partituur is. Een partituur voor drie instrumenten, de drie personages, waarvan er twee steeds stil zijn. Dus het gaat voor mij als regisseur ook over de ruimte die wordt ingenomen door die zwijgende instrumenten.’

Een feest voor Boris is een Oostenrijks stuk, dat werd geschreven in 1970. Heb je dat naar het hier en nu gehaald, of misschien juist niet?

‘Het gaat mij vooral om de existentiële kwesties die Bernhard aanroert in zijn werk en eigenlijk een stuk minder om het politieke. Dus ik ben daar niet zo heel erg naar gaan zoeken. De föhn, ja, die specifieke wind die daar in de bergen kan waaien, of de kapelaan, dat zijn termen waarvan wij nu misschien niet direct weten waar ze voor staan. Maar het Duits en het Nederlands hebben ook veel verwantschap, in taaltechnisch opzicht. De zinsvolgorde is vaak direct over te nemen, dat zou bijvoorbeeld met Engels weer anders zijn.

Ik heb gezocht naar de meest directe manier om de klanken en intenties om te zetten, en dat kan vaak met Duits en Nederlands omdat er verwante woorden zijn. Maar we hebben uiteindelijk ook geschrapt. Ik werk met acteurs die heel fysiek zijn, zoals Joey Schrauwen. En Manon Nieuweboer heeft weer heel veel tekst, heel obsessieve tekst, met veel herhaling die dat obsessieve uitdrukt. Dit stukje tekst bijvoorbeeld, van het personage dat zij speelt, de Goede, is voor mij heel kenmerkend:

 

U ziet dat ik dood omval

U ziet mij dood in mijn stoel dood

Het is steeds hetzelfde u ziet mij dood

dood

U wacht erop

dat ik dood ben

Een dode

U ziet het steeds

 

Dat samenspel tussen obsessief praten en helemaal niet praten, dat zorgt voor een mix die ik heel mooi vind werken. Het is echt ‘ik praat dus ik besta’. De rol van de Goede bestaat heel erg uit wat zij zegt. Haar woorden plaatsen haar en verplaatsen haar – letterlijk en figuurlijk, want als ze ergens anders naartoe wil moet ze dat vragen aan Johanna, haar bediende.’

Het stuk draait om een aantal personages zonder benen. Dat beperkt hen in hun bewegingsvrijheid. Heeft dat in jouw optiek gevolgen voor de taal die Bernhard hen geeft?    

‘Thema is vorm, in deze tekst. Ja. Ook de taal is daarin dwingend, bijvoorbeeld in dat rappende ritme. Ik zie dat wel zo. Voor de Goede geldt echt dat ze zolang ze praat de boel in beweging houdt en daarom zwijgt ze niet. Dat kan ze niet. Als ze zwijgt zit ze vast. En wij zitten daarnaar te kijken, dat is best wel voyeuristisch eigenlijk, of in ieder geval heeft het een sterk ‘Man bijt hond’-gehalte. In de taal hoor je dat terug, met de korte zinnen, het afgebakende en uitgebeende van die herhaling, het obsessieve rijmen. Thomas Bernhard geeft het personage geen uitweg daardoor. En ons ook niet. Hij zegt met dit stuk: zie de mens en zijn gebrek.’